“ Coğrafya Dersleri 9.sâhife
DÖRDÜNCÜ DERS
Dünyâ’nın Yuvarlaklığı ve Hareketleri
Dünya yuvarlaktır. - 1. Dünya yuvarlaktır. Bir küre şeklindedir. Fakat iki nihâyet uçları biraz basık
ve orta tarafı biraz çıkıkcadır. Birçok zamanlar Dünyâ’nın yuvarlak olduğuna kimse inanmak istemedi. Bundan dört asır evvel Macellan isminde bir seyyâh İspanya denilen bir memleketten gemi ile kalktı, geniş denizlerden geçti. Nihâyet üç sene sonra gemisi Dünyâ’nın etrâfını dönerek yine kalktığı
yere döndü geldi. Bundan sonra artık Dünyâ yuvarlak değildir demeğe kimsenin cesâreti kalmadı.
Dünyâ’nın yuvarlaklığını nasıl isbât etmeli. – Lâkin Dünyâ’nın yuvarlak olduğunu anlamak içün böyle meşhur seyyâhlar gibi Dünyâ’nın etrâfını dolaşmağa da lüzûm yok. Biraz dikkat eder ve düşünür-
seniz Dünyâ’nın yuvarlak olduğuna siz de kanâa’t getirisiniz. Sâhilden uzaklaşan bir gemiye bakınız. Evvelâ geminin teknesinin sonra yelkenlerinin gâib olduğunu, âdetâ denizde batıyormuş gibi bir müddet sonra direklerinin alçaldığını, ufaldığını görür, nihâyet gemiyi büsbütün gözden gâib edersiniz.
Dünyâ Döner – Dünya boşlukta durur ve Güneş denilen büyük yıldızın etrâfında döner. Evvelleri Güneş
Dünya Etrâfında dönüyor zannedilirdi. Eski İnsanların böyle bir zanna düşmeğe hakları vardı ya… Sabahleyin
10 .sâhife Çocuklara
erkenden kalkacak olursanız Güneş’in Şark’ta dağlar, tepeler arasından doğduğunu “ yavaş yavaş semâda yükseldiğini görmez misiniz? Akşamları ise Güneş’in Garb’ta
ağaçlar arkasında gâib olduğunu yâhud kırmızı bir değirmen taşı gibi denize daldığını görürsünüz. Hâlbuki bunlar yanlıştır: Bizim gözlerimiz bizi aldatıyor, Güneş olduğu yerde duruyor, asıl dönen biziz. Dünyâ’dır. Dünyâ kendi etrâfında döndüğü içün Güneş dönüyor gibi gözüküyor.Bu yanlışlığa şaşmamağa da lüzum yok. Trende gider iken hiç dikkat ettiniz mi? Size iki tarafınızdaki ağaçlar, evler harikûlâde bir süra’t ile uçuyor, gidiyor gibi gelir. Hâlbuki sürat’le giden içinde olduğumuz trendir. İşte Güneş ve yıldızlar içün de aynı hataya düşüyoruz
Dünyâ’nın hareketini iyi anlamak içün bir portakal veyâ bir elma alarak yukarıdan aşağıya ortasından büyük bir iğne
geçiriniz. Bu iğne Dünyâ’nın mihveri demek olur. Ya’ni Dünyâ’nın merkezinden geçtiğini farz ettiğimiz hattır.
Şimdi portakalı bu iğne etrafında çeviriniz ve Güneş farz edeceğiniz bir lambaya karşı tutunuz. Göreceksiniz
portakalın yarısı lambanın ziyâsını alacak. Diğer yarısı karanlıkta kalacak. Sırasıyla aydınlık karanlığa,
karanlık aydınlığa geçecek. Dünya kendi mihveri etrâfında döner ve bu hareketini 24 saatte bitirir ve bunun içündir ki
geceler gündüzleri gündüzler geceleri ta’kîb eder. Mesela: Türkiya’da gündüz olduğu vakit Dünya’nın buraya tam mukâbil gelen tarafında gecedir.
Öğrenilecek Ders: Dünya Yuvarlaktır. Fakat iki nihâyet uçları (Kutbları ) basık, orta tarafı (hatt-ı itivâsı)çıkıktır. Dünyâ boşlukta durur ve merkezinden ve kutblarından geçtiği farz olunan mihveri etrafında döner. Bu hareketine (Dünya (arzın)’ın hareket-i mihveriyesi denilir. Bu hareketten gece gündüz meydana gelir.
TEMRİN: Sorulacak sualler: Dünya ne şekildedir? – Yuvarlak olduğunu nasıl isbat edersiniz? – Dünya dönüyor mu? Neden Güneş etrafında dönüyor gibi görüyoruz? – Gece ile gündüz nasıl meydana gelir?
– Türkiya’da gündüz olduğu vakit Dünya’nın tam buraya mukabil gelen tarafında nedir? –ilh…” Faik Sabri Bek , Çocuklara Coğrafya Dersleri,
İstanbul,Tabı ve Naşiri: Kitabhane-i İslâm ve Askerî Sahibi İbrahim Hilmi,Bab-ı âlî Caddesi – Numroc 46, 1335
Yukarıdaki metin, özellikle “Osmanlıca anlaşılmaz bir dildir.” diyenlere, 102 yıl önce yazılmış bir ders kitabının ne kadar anlaşılır olduğunu görmelerini sağlamak için konuldu. Bunun yanı sıra ele almak istediğim bazı sorunlar da var elbet.
Bu metin Dünya’nın yuvarlaklığını ve hareketlerini anlatıyor.
Dünya’nın yuvarlaklığını ispatlamak için Macellan ( 1480- 1521) ’ın yaptığı deniz yolculuğunu da anlatmadan geçmediği gibi 20. yüz yılın takriben 2. yarısından beri Dünya’nın yuvarlaklığının ispat için anlatılan kömürlü vapurun misali burada da anlatılıyor. Ne yalan söyleyeyim, burada anlatılan vapur hikâyesi bizim nesle anlatılan vapur hikâyesine göre daha tatminkâr ve daha inandırıcı. Bizim kitaplarda sahile gelen vapurun dumanının önce gözükmesiyle başlayan hikâye, bu metinde, sahilden ayrılan vapurun dumanının en son gözükmesiyle bitiyor. Bizimkilerde soyutluk hâkimken burada somutluk hâkim olmuş. Her şey bu metindeki anlatımda somutken kayboluşa doğru ilerlerken bizim metinlerde olmayan vapurla başlayan bir hikâye var. Öğretim teknikleri bakımından daha iyi, daha ikna edici.
Burası güzel de aklımı kurcalayan mesele o yıllarda da bilgiye batının yollarından ulaşılması hastalığı bizdeki gibi var. 1919 yılının ders kitabı da Batı Batı demeye devam ediyor.
Macellan olmasaydı Dünya’nın yuvarlak oluşunu bilmeyeceğimizi özellikle vurgulanıyor. Dahası “Bundan sonra artık Dünyâ yuvarlak değildir, demeğe kimsenin cesâreti kalmadı.” ifadesiyle mıh çakar gibi yerleştiriyor. “Şimdi, çok mu farklıyız ?” sorusu sorulsa “”EVET” deme imkânından maalesef, yoksunuz. Neden? Bizi çocuklara “ Bizden adam olmaz.” sözü, atasözü gibi mıhlandı da ondan.
Bunu aşacağımızdan kesinlikle eminim. Aşağıdaki alıntı beni doğrulayacaktır:
“
Bîrûnî (BÎRÛNÎ
Adı: Bîrûnî.
Doğum tarihi: 973.
Yaşadığı devir: 10.-11. Asır.
Ölüm tarihi: 1051.
Künyesi: Reyhanü’l Bîrûnî.
Keşif/İcad/Alan: Fizik, Özgül Ağırlıklar, Matematik, Geometri,
Astronomi, Yerçekimi, Dünya’nın Dönüşü, Dünya’nın Şekli, Coğrafya,
Tabiat Ekonomisi, Felsefe, Tarih, Kronoloji, Tıp, Eczâ, Din
Eserleri: 1-EI Asar'il Bakiye an'il Kuruni'I Haliye: Boş geçen asırlardan kalan eserler. 2-EI Kanun'ül Mes'udî: En büyük eseridir. Astronomiden coğrafyaya kadar birçok konuda yenilik, keşif ve buluşları içerir. 3Kitab'üt Tahkik Mali'l Hind: Hind Tarihi, dini, ilmi ve coğrafyası hakkında geniş bilgi verir. 4-Tahdid'ü Nihayeti'l Emakin li Tashihi Mesafet'il Mesakin: Meskenler arasındaki mesafeyi düzeltmek için mekânların sonunu sınırlama. Bu eseriyle Bîrûnî, yepyeni bir ilim dalı olan Jeodezi(Yer ölçme bilgisi)’nin temelini atmış, ilk harcını koymuştur. 5-Kitabü'I Cemahir fi Ma'rifeti Cevahir: Cevherlerin bilinmesine dair kitap 6-Kitabü't Tefhim fi Evaili Sıbaati't Tencim: Yıldızlar İlmine Giriş. 7Kitabü's Saydele fi Tıp: Eczâcılık Kitabı. )
hakkında, Fransız Şarkiyatçı Jacques Boilot(1635-1716) "Bugün anladığımız şekliyle, ilmî düşüncenin şampiyonu görünümünde olan bir ilim adamıdır. Çünkü o, çalışmalarında deney ve gözlemi esas almakla, titiz ve tenkitçi bir gözle olayları devamlı olarak değerlendirmektedir.“ demektedir.
İslâm kültür ve medeniyeti üzerine yaptığı araştırmalarla tanınan Fransız Şarkiyatçı Carra de Vaux(1867-1953) ise şunları söyler: "Daha yakın, diğer büyük düşünürler, meselâ bir Leonardo da Vinci(14521519) ya da Leibniz(1646-1716) gibi, Bîrûnî de birbirinden farklı birçok kabiliyeti kendinde toplamıştır. Filozof, tarihçi, seyyah, filolog, bilgin, şair, matematikçi, astronom ve coğrafyacı olarak bu sahaların hepsinde izini bırakmıştır. Aradaki çağları atlamıştır sanki. Gençliği bugün bile bizi etkiler. Kendi çağından kopup bize gelecek gibidir." demektedir. Bu kanaatin doğruluğu tartışılmaz gözükse de sonra yaşamış olanlara önce yaşamış ve örnek teşkil etmiş biri(Bîrûnî)ni benzetmek mantıklı mı? Bîrûnî ile Leonardo da Vinci arasında ortalama 5 asır; Bîrûnî ile Leibniz arasında ise 7 asır gibi zaman aralığı bulunmaktadır. Sonrakiler öncekilere benzetilebilir. Bu çelişkili anlatım Türk yazarlarında da maalesef var.
Orta çağın en yetenekli matematikçisi olarak kabul edilen İtalyan matematikçi Pisalı Leonardo Fibonacci(1170-1240)’nin ikinci ve üçüncü dereceden denklemlere ait bilgileri aslında, Bîrûnî(973-1051), Ebû Kâmil Şucâ(850-950), İbn-i Sînâ(987-1037) ve Karacî gibi Müslüman âlimlerden öğrendiği söylenmektedir.
Tacik politikacı ve bilim adamı olan Bobojan Gafurov(1908-1977) ise, gerek çağdaşları ve gerekse kendisinden sonrakiler arasında, astronomiyi, en ufak ayrıntılarına varıncaya kadar bilebilen Bîrûnî’den başka kimsenin çıkmadığını söyler.Galileo(15 Şubat 1564 – 8 Ocak 1642) den 6 asır önce Dünya’nın döndüğünün, Newton(4 Ocak 1643 – 31 Mart 1727) dan 7 asır önce yerçekiminin, Christof Coloumb(14511506)' tan beş asır önce Amerika kıtasının varlığının, Dünya’nın yuvarlak olduğunun, ekvatorun uzunluğunun, Japonya'nın, Ümit Burnu'nun keşfinin bilgisini Bîrûnî ’ye borçlu olduğumuzu gururla söylemeliyiz.
Bizim neslimize hatta bizden öncekilere de sonrakilere de bütün buluş ve keşiflerde Türk İslâm medeniyet dünyasının hiç payı, payesi olmadığı propaganda edildi. Niçin sorusunun cevabı bu çalışmanın kapsamında değildir.”ŞAKİR ALBAYRAK, Bilim Önderleri, Şubat 2018, Akademi Basın Yayın Org. Tic. Ltd. Şti. Topkapı- İstanbul
